බ්‍රාහ්මණතිස්සහය පැවති කාලයේ වත්තබ්බක නිග්‍රෝධ තෙරණුවෝ සාමණේර නමෙකි. ඒ නම හා ඔහුගේ උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ පරතෙරට නො ගොස් මෙහිම විසූහ. ඒ දෙනම ‘දුර්භික්ෂයේ කොළ කන මිනිසුන් ඇසුරෙන් ජීවත් වන්නෙමුය’ යි ප්‍රත්‍යන්තයට ගියෝ ය. සාමණේර නම සතියක් ම අහරක් නො ලැබ සිට ගමක් තුබු තැනක තල් ගසක තල් ගෙඩි තිබෙනු දැක, ‘ස්වාමීනි, මඳකට නවතිනු මැනව, තල්ගෙඩි කඩමි’ යි කීය. ‘සාමණේරය, ඔබ දුබලව සිටින්නෙහි ය. ඒ නිසා තල්ගසට නො යව’ යි උපාධ්‍යායයෝ කීහ. ‘කුමක් වුවත් ගසට නගිමි’ යි කියා සාමණේර නම පිහියක් ද ගෙන ගසට නැංගේය. තල් ගෙඩි කපා හෙලන්නට තැත් කෙරෙත්ම සාමණේර නමගේ පිහි තලය මිටින් ගිලිහී බිම වැටිණ. සතියකින් අහරක් නොලත් සාමණේර නමට ගසින් බැස පිහිතලය ගෙන නැවත ගසට නැගීමට ශක්තිය නැත. උපාය දන්නා සාමණේර නම තල් පතක් ඉරා එහි කොණක පිහමිට බැඳ තවත් තල් පතක් ඉරා ඉරා එකින් එක ගැට ගසමින් පිහිමිට පොළොවට එවා ‘ස්වාමිනි, පිහිතලය මෙහි ඇමුණුව හොත් යෙහෙකැ’යි උපාධ්‍යායයන් වහන්සේට කී ය. උපාධ්‍යායයෝ එසේ කළහ. සාමණේර නම තල්පල කපා හෙළීය.
උපාධ්‍යායයෝ පිහිය බිම හෙළවා තල්ගෙඩියක් ගෙන කපා තබා සාමාණේර නම ගසින් බට කල්හි ඔහුට දුන්හ. විපතේදි ද සිරිත් කඩ නො කරන සාමණේර නම ‘මම නුඹ වහන්සේට පළමු නො වළඳිමි’ යි කියා පිහිය ගෙන තල්ගෙඩි කපා මද උපුටා තෙරුන් වහන්සේගේ පාත්‍රයෙහි ලා පිළිගන්වා තමා පසුව අනුභව කළේ ය. ඒ ගුරුගෝල දෙනම ගසෙහි තල්ගෙඩි ඇති තෙක් එහි වැස ක්‍රමයෙන් යන්නාහු කොළ කන මිනිසුන් වෙසෙන පෙදෙසක පාළු පන්සලකට පැමිණියෝ ය.
සාමණේර නම ගුරුවරයාට විසීමට තැනක් පිළියෙල කෙළේ ය. තෙරණුවෝ සාමණේර නමට අවවාද කොට පන්සලට පිවිස දොර වසා සැතපුණෝ ය. සාමණේර තෙමේ. ‘අතීත සංසාරයේ විපත්වලින් මළ ආත්මභාවයන්ගේ ප්‍රමාණයක් නැත. ජීවත් වන මේ කාලයේ හැකි පමණින් බුදුනට උපස්ථාන කෙරෙමි’ යි තණ වැවී තුබුණු සෑමලූවට ගොස් එය පිරිසිදු කරන්නට පටන් ගත්තේ ය. දින ගණනකින් අහරක් නො ලත් සාමණේර නමට නැගී සිටීම දුෂ්කර වුයෙන් බිම වැතිර තණ උදුරන්නට පටන් ගත්තේ ය. වනයෙහි ඇවිද දර හා පළා සපයා මී වද ද ලබා ගෙන යන මිනිසුන් සමූහයක් එතැනින් යන්නාහු තණ සෙලවනු දැක එහි ගොස් විමසන්නාහු සාමණේරයන් දැක තොරතුරු විමසන්නාහු මහතෙරනමකුදු ඇති බව අසා දෙනම ම වළඳන්න කියා සාමණේර නමට මී වද දුන්හ. ඉක්බිති ඔවුහු තමන් වාසය කරන තැන කියා. ‘සෙට තෙරුන් වහන්සේ ද සමඟ වැඩම කරනු මැනව’ යි ආරාධනා ද කොට ගියෝ ය. සාමණේර නම මී ගෙන තෙරුන් වහන්සේ වෙත ගොස් පිටත සිට ‘වඳිමි ස්වාමිනි’ යි කීය. තෙරණුවෝ ‘සාමණේර නම සාගින්නේ දැවෙන නිසා අවුත් කථා කරති’ යි සිතා තුෂ්ණීම්භූත වුහ. තෙරුන් වහන්සේගෙන් පිළිතුරක් නො ලත් බැවින් සාමණේර නම නැවත එසේ කීය. එකල්හි තෙරණුවෝ ‘සාමණේරය, දුබල මහණුන්ට කුමක් නිසා නිදන්නට නො දෙන්නෙහි දැ’ යි කීහ. ‘දොර අරින්නට හොඳය’ යි සාමණේර නම කී ය. තෙරණුවෝ දොර ඇර ‘සාමණේරය, කුමක් ලද දැ’ යි කීහ. ‘ස්වාමීනි, මිනිසුන් විසින් මී දෙන ලද්දේ ය, වළඳනු මැනව’ යි සාමණේර නම කී ය. පානයක් කොට වැළඳීම පහසු බව තෙරුන් වහන්සේ කී කල්හි සාමණේර නම මීයෙන් පැනක් පිළියෙළ කොට තෙරුන් වහන්සේ ට පිළිගැන්වීය. “මිනිසුන් වෙසෙන තැන ඇසුවෙහි දැ’ යි තෙරණුවෝ ඇසූහ. නො අසා ම ඔවුහු කීහ’’ යි සාමණේර නම කී ය. එසේ නම් උදයේ යාම අපහසු ය. දැන්ම එහි යමු’ යි කියා තෙරුන් වහන්සේ පිටත් වූහ. ඒ දෙනම මිනිසුන් වෙසෙන තැනට සමීප තැනක සැතපුණහ.
ඒ සාමණේර නම පැවිදි වු දින සිටම ආරණ්‍යක ධුතංගය රක්නේ ය. අරුණ නඟින තුරු ගමක විසුව හොත් ඒ ධුතංගය බිඳේ. එබැවින් ආරණ්‍යකයෝ ගමකට ගිය ද අරුණට පළමු ආරණ්‍යයට යෙති. සාමණේර නම තමාගේ ධුතංගය නො බිඳෙනු පිණිස රාත්‍රියේ නැඟිට වනයට ගියේ ය. විපත්තිකාලය පැමිණි විට මිනිසුන් කෙරෙන් ධර්මයද බැහැර වෙයි. ඒ නිසා ඒ විපත්තිකාලයේ ඇතැම් මිනිසුන් මිනී මස් කෑහ. මහ තෙරුන් වහන්සේ රාත්‍රියේ සාමණේර නම නොදැක ‘ඒ නමත් මිනී කන මිනිසුන්ට අසුවන්නට ඇතැයි’ සිතා ගත්හ. පහන් වු පසු සාමණේර නම ගුරුවරයාට පැන් හා දැහැටි ගෙන පැමිණියේ ය. එකල්හි තෙරණුවෝ ‘සාමණේරය, ඔබ කොහි ගියෙහිද? ඔබ නො විචාරා බැහැර ගොස් මහලූ මහණුන්ට විතර්කයක් ඇති කෙළෙහි ය. ඒ වරදට දඬුවම් කරව’යි කීහ. ‘කරමි ස්වාමිනි’ යි සාමණේර නම කීය. ඉක්බිති මුව සෝදා සිවුරු පොරවා මිනිසුන් වසන තැනට දෙන ම ම ගියහ. මනුෂ්‍යයෝ ඔවුනට ඇතිසැටියට අල කොළ වලින් පිළියෙල කළ ආහාර පිරිනැමූහ. තෙරුන් වහන්සේ ඔවුන්ගෙන් ලත් ආහාරය වළඳා විහාරයට පැමිණියෝ ය. සාමණේර නම පැන් ගෙන ‘ස්වාමීනි, පා සෝදමි’ යි කී ය. එකල්හි තෙරුන් වහන්සේ ‘සාමණේරය, ඔබ රාත්‍රියෙහි කොහි ගියෙහි ද? නො දන්වා බැහැර ගොස් අපට විතර්කයක් ඇති කෙළෙහිය’ යි කීහ. සාමණේ්ර නම ගිය කරුණ සැල කළේ ය. එකල්හි තෙරුන් වහන්සේ ‘ඔබ නොව මේ කාරණයෙහි දඩුවම් විඳීමට සුදුසු වන්නෝ අපම ය’ යි කීහ.
එතැන් පටන් තෙරුන් වහන්සේ ඒ විහාරයේම විසූහ. ‘අප මහල්ලෝ ය, අපට කුමක් වේ දැයි නො දත හැකි ය. ඔබ තවම තරුණ බැවින් තමාගේ ජීවිතය රැක ගනුව’ යි තෙරුන් වහන්සේ සාමණේර නමට කීහ. තෙරුන් වහන්සේ අනාගාමී කෙනෙකි. පසුකාලයේදී උන්වහන්සෙ මිනී කන්නන්ට හසු වූහ. සාමණේර නම දිවි රැකගෙන සිට පසු කාලයේ උපසම්පදා වී ත්‍රිපිටකය උගෙන වත්තබ්බක නිග්‍රෝධ තෙරුන් වහන්සේය යන නමින් ප්‍රසිද්ධියට පැමිණියේ ය. රට සුඛිත වු පසු බැහැර ගිය බොහෝ භික්ෂූහු උන්වහන්සේ වෙත පැමිණියෝ ය. උන්වහන්සේ මහා භික්ෂුසමූහයක් පිරිවරා අනුරාධපුරයේ මහා විහාරයට ගොස් බෝධිය හා මහසෑයත් ථුපාරාමයත් වැඳ නගරයට පිවිසියහ. නගරයේ දකුණු දොරටුවට යන තෙක් අතරමගඳී උන්වහන්සේට නවතැනකදී තුන් සිවුරු ලැබිණ. නගරයේදී බොහෝ සත්කාර ලැබිණ. විපත්තිකාලයේ කැලෑ කොළත් සෑහෙන පමණට ලබා දීමට නො සමත් වු නිග්‍රෝධ තෙරුන් වහන්සේගේ කුශලකර්මය කාලසම්පත්තියේදී මෙසේ මහත් විපාක ගෙන දිණ.
අත්ථෙකච්චානි කල්‍යාණානි කම්මසමාදානානි පයොගසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති.
ප්‍රයෝගසම්පත්තිය නිසා විපාක දෙන්නා වු ඇතැම් කුශල කර්මයෝ ඇතහ. ඇතමතුට බොහෝ පින් ඇත ද ප්‍රායෝගසම්පත්තිය නැති කල්හි ඒවා විපාක දීමට අසමත්ව තිබී ප්‍රයෝගසම්පත්තිය ඇතිවු විට විපාක දෙයි. ගුණදම් පිරීම ප්‍රයෝගසම්පත්තියය. ප්‍රයෝගසම්පත්තිය නිසා කුශලයන් විපාක දෙන බවට සාධක වශයෙන් විහඬ්ග අටුවාවෙහි දක්වා ඇති කථා මෙසේ ය.
කූටකර්ණ රජතුමා චූලසුධම්ම නම් තෙරනමකට පැහැදී සිටියේ ය. රජු උපුල්වැව වෙසනුයේ තෙරුන් වහන්සේ එහි කැඳවා ගත්තේ ය. තෙරුන් වහන්සේ මාලාරාම නම් විහාරයෙහි විසූහ. රජතුමා ‘තෙරුන් වහන්සේ කුමක් වළඳනු රිසි ඇත්තෝ දැ’ යි. උන් වහන්සේගේ මැණියන්ගෙන් අසා අලවලට කැමති බව දැන අල ගෙන්වා ගෙන විහාරයට ගොස් තෙරුන් වහන්සේට පිළිගන්වනුයේ ගුණතේජස නිසා උන් වහන්සේගේ මුහුණ බැලීමට නො සමත් විය. විහාරයෙන් නික්ම මිදුලට බැස ‘තෙරුන් වහන්සේගේ සැටි කෙසේ දැ’යි දේවියගෙන් ඇසුවේය. ‘ඔබ පුරුෂයෙකුත් වී තෙරුන් වහන්සේගේ මුහුණ බැලීමට නො සමත් වී නම් ඉතිරියක වන මම උන්වහන්සේගේ මුහුණ බැලීමට කෙසේ සමත් වන්නෙනම් ද? තෙරුන් වහන්සේගේ සැටි මම නො දනිමි’ යි ඕ කීවාය. එයින් රජතුමා බුදුසස්නෙහි වඩාත් පැහැදී ‘මාගේ රටෙහි බදු ගෙවන ගෘහපතිපුත්‍රයකුගේ මුහුණ බැලීමට නො සමත් වෙමි. බුදුසස්න කොපමණ මහත් දැ’ යි කියා අත්පොළසන් දිණ.
මේ රජතුමා ත්‍රිපිටකචූළනාග තෙරුන් වහන්සේට ද පැහැදී සිටියේ ය. තෙරුන් වහන්සේගේ ඇඟිල්ලක ගෙඩියක් සෑදිණ. රජතුමා තෙරුන් වහන්සේ දක්නට විහාරයට ගියේ බලවත් ප්‍රේමයෙන් තෙරුන් වහන්සේගේ ගෙඩිය තුබු ඇඟිල්ල මුව තුළ තබා ගත්තේ ය. මුව තුළදී ගෙඩිය සිදුරු වී ලේ සැරව පිට විය. රජතුමා තෙරුන් වහන්සේ කෙරෙහි බලවත් ප්‍රේමයෙන් ඇඟිල්ල පිටතට නො ගෙන ලේ සැරව ගිල්ලේ ය.
පසුකල ඒ තෙරුන් වහන්සේ මරණමඤ්චකයේ සයනය කළහ. රජතුමා උපස්ථානයට ගොස් දහම් රියේ අකුර (අලවංගුව) බිඳේ ය යි කියමින් හඬ හඬා හිස මත තබා අසුචි බඳුන් බැහැර කෙළේය. උන් වහන්සේලාට රජුගෙන් මෙතරම් සැලකිලි ලැබුණේ ගුණ දම් පිරීම නැමති ප්‍රයෝග සම්පත්තිය නිසා ය. තවද ‘අහෝසි කම්මං අහෝසි කම්ම විපාකෝ’ යනාදීන් පටිසම්පදාමග්ගයේ දැක්වෙන කර්මවිභාගය ද මෙතන්හි දැක්විය යුතුය. සර්වාකාරයෙන් ම කර්ම හා විපාකයන් තත්ත්වාකාරයෙන් දන්නාවූ ඥානය දෙවන තථාගත බලය.