බුදුරදුන් දිවමන් කල්හි රජගහ නුවර භාරද්වාජ ගෝත්‍රයෙහි වු බමුණකුගේ බිරියක් වන ධනඤ්ජානි නම් බැමිණියක් වූවා ය. ධනඤ්ජානි යනු උසස් බ්‍රහ්මණ ගෝත්‍රයෙකි. “බ්‍රහ්මණයෝ බ්‍රහ්මයාගේ මුඛයෙන් උපන්නෝ ය. ධනඤ්ජානි ගෝත්‍රයෙහි වූවෝ බ්‍රහ්මයාගේ හිස මුදුනෙන් උපන්නෝ ය” යනු ඔවුන්ගේ විශ්වාසය ය. ධනඤ්ජානි බැමිණි තථාගතයන් වහන්සේගේ අනුශාසනය අසා සෝවහන් ඵලයට පැමිණ බුද්ධ ධම්ම සංඝ යන රත්නත්‍රයෙහි නොසෙල්වෙන පරිදි පැහැදුණු කාන්තාවකි. ඕ දිනක් සිය සැමියා වන භාරද්වාජ ගෝත්‍ර බ්‍රහ්මණයාට බත් ගෙන යන්නී යම් කිසිවක සැපුණා ය. විපතේ දී තම තමන් පිහිට කොට සලනක දේවතාවන් සිහි කිරිම ඔවුනට නමස්කාර කිරිම සිරිතකි. බුද්ධශ්‍රාවිකාවක් වූ ධනඤ්ජානි විපතේ දී සිහි කරන්නේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ය. පය සැපි වේදනා ඇති වූ අවස්ථාවෙහි ඕ බුදුරදුන් සිහි කළාය. එපමණකින්ම නො නැවතී වේළුවන විහාරය දෙසට හැරී ඇඳිලි බැඳ “නමෝ තස්ස භගවතෝ අරහතෝ සම්මාසම්බුද්ධස්ස’යි තෙවරක් කීවා ය. එය ඇසු බමුණා කිපී “මේ වසලි කොහිවක් ඉන්නා මුඩුමහණකුට ගුණ කියමින් වදින්නී ය’යි තමාගේ කෝපය ප්‍රකාශ කළේ ය. භාරද්වාජ බ්‍රහ්මණයා බුද්ධ යන වචනය පවා අසනු නො කැමති තද මිසදිටුවෙකි. ඔහු විටින් විට බ්‍රහ්මණ ධර්මය පරිදි පන්සියය බැගින් බමුණන් සිය නිවසට ගෙන්වා දන් දෙන්නේ ය. බැමිණිය ද විටින් විට බුදුපාමොක් මහසඟන සිය නිවසට වැඩම කරවා දන් දෙන්නේ ය. බැමිණිය තථාගතයන් වහන්සේ ගේ ධර්මය අසා මසුරු මල දුරුකළ තැනැත්තියකී. කාහට වුව ද දීම යහපත් බව ඕ දන්නී ය. එබැවින් සැමියා බමුණන්ට දන් දෙන දිනවල ඕ සියතින්ම ඔවුනට සංග්‍රහ කරන්නී ය. බුදුරදුන්ට හා සඟනට දන් දෙනු බලා සිටිය හැකි තරමට වත් හික්මීමක් බමුණාට නැති බැවින් බැමිණිය දන් දිමට සැරසෙන දිනවල බමුණා උදයෙන් ම ගෙයින් බැහැර යන්නේ ය.
දිනක් බමුණා දන් දීම සඳහා බමුණන් පන්සියයකට ආරාධනා කොට බැමිණිය කියනුයේ සොඳුර“ සෙට මේ ගෙයි පන්සියයක් බමුණෝ වළදන්නා හ. තී වෙනදා මෙන් සෙටත් අර මුඩුමහණට නමස්කාර කළ හොත් තිගේ ඒ ක්‍රියා දක්නා බමුණෝ මිසදිටු ගෙයකට අප කැඳවා ගෙන ආයේය යි අපට ද දොස් නඟා අපගේ දානය ද නො පිළිගෙන පෙරළා යන්නාහ. බ්‍රාහ්මනයන් අප හා නො බිඳව, තී කරන නමස්කාරය සෙට එක් දිනකට නවත්වව’යි බමුණා කී ය. “ඔබ බ්‍රහ්මණයන් හා බිදුණත් දෙවියන් හා බිඳුනත් මට නම් ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සිහි වුවහොත් උන්වහන්සේට නමස්කාර නොකෙට නො සිටිය හැකි ය’යි බැමිණිය කීවා ය. “මිනිස්සු, තමන් අයත් විශාල ඉඩම් පවා සොර සතුරන් වළකනු පිණිස වැට බැඳ ආරක්ෂා කරති. ඇගිළි දෙකකින් වසා ගත හැකි තිගේ කට හෙට බ්‍රාහ්මණයන් වළඳන ටික වේලාවට වසා ගත නො හැක්කේ මන් ද? යනාදීන් බමුණා නොයෙක් ලෙස කරුණු කී ය. එහෙත් බැමිණිය අවනත කර ගත නොහැකි විය. එකල්හි බමුණා කිපී කඩුවක් අතට ගෙන “සෙට බමුණන් පැමිණ ඉන්න වේලෙහි මුඩු මහණට නමස්කාර කළෙහි නම්, මේ කඩුවෙන් හුණගොබයක් කපන්නාක් මෙන් පාදයෙහි පටන් හිස දක්වා තී කපා මස් ගොඩක් කරමි’යි තර්ජනය කළේ ය. එහෙත් බැමිණිය බිය නුවුවා ය. ආර්‍ය්‍යශ්‍රාවිකාවෝ මහපොළොව සේ මහමෙර සේ ස්ථිර අදහස් ඇත්තෝ ය. කිසිම බලයකින් වෙනස් කළ නොහැක්කෝ ය. එබැවින් ධණඤ්ජානී,
“සචෙ මෙ අංගමංගානි
කාමං ඡෙජ්ජසි බ්‍රාහ්මණ,
නෙවාහං චිරමිස්සාමි
බුද්ධසෙට්ඨස්ස සාසනා”
යනාදීන් ගාථා පන්සියයක් කීවා ය. එය ධනඤ්ජානිගර්ජිත නම් විය. බ්‍රාහ්මණයා බැමිණියට කිසිවක් කිරිමට අපෙහොසත්ව “තිගේ කැමැත්තක් කර ගනුව’යි කියා කඩුව යහන මත දැමී ය.
බමුණු තෙමේ පසු දින ගෙය සරසවා පන්සියයක් බමුණන්ට සෑහෙන පමණට අළුත් ගිතෙල් පැණි සකුරු වලින් යුක්ත කොට ක්ෂිරපායාසයක් පිළියෙළ කරවා බමුණන්හට කල් දන්වා යැවී ය. ධනඤ්ජානි බැමිණිය ද උදයෙන් ම සුවඳ පැණින් නා දහසක් අඟනා අලූත් වතක් හැඳ පන්සියයක් අගනා වතක් පොරවා සර්වාලංකාරයෙන් සැරසී රන්සැන්දක් ගෙන බමුණන්ට සංග්‍රාහ කළා ය. ඒ අතර අනිසි ලෙස තුබු භාණ්ඩයක ඇගේ පය සැපී ඈට බලවත් වේදනා ඇතිවිය. එකල්හි ඇයට භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සිහි විය. ඕ අත තුබු කෑම බඳුන බිම තබා වේළුවන විහාරය දෙසට හැරි දොහොත් නඟ වැඳ ගෙන “නමෝ තස්ස භගවතො අරහතො සම්මා සම්බුද්ධස්ස”යි තෙවරක් කීවා ය. ඇගේ ක්‍රියාව පැමිණි සිටි බමුණන් හට හිසට පොල්ලකින් ගැසිමක් බදු විය. අන්‍යලබ්ධිකයන් වෙසෙන ගෙවල් තමන්ට යාමට නුසුදුසු අපවිත්‍ර ස්ථානයෝ ය” යනු බමුණන්ගේ පිළිගැනීම ය. භාරද්වාජයා විසින් යාමට නුසුදුසු මිසදිටු ගෙයකට අපි පමුණුවන ලද්දෙමුයි කිපී පැමිණ සිටි බමුණෝ බත් තැටි එතනම දමා කටට ගත් බත් ඉවත ලා කෙළ ගසමින් භාරද්වාජට ආක්‍රෝශකරමින් පලා ගියෝ ය. බමුණා කිපී “මට මේ විපත නො කරන ලෙස ඊයේ පටන් කියා ද තිගේ කට නවත්වන්ට නො පිළිවන් විණැයි” බිරිඳට නොයෙක් ලෙසින් ආක්‍රෝශ කොට දඬුවම් වශයෙන් ඇයට කිසිවක් කිරිමට නො සමත්ව “මේ විපත වූයේ ශ්‍රමණ ගෞතමයන් නිසාය’යි සිතා මම තිගේ ශ්‍රමණ ගෞතමයන් කරා ගොස් වදාරෝපණය කොට ඔහුටත් පාඩමක් උගන්වමි’යි කීය. එකල්හි බැමිණි “බ්‍රහ්මණය, ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේට වදාරෝපණය කිරිමට සමතකු දෙවියන් සහිත මරුන් සහිත බ්‍රහ්මයන් සහිත ශ්‍රමණබ්‍රාහ්මණයන් සහිත සත්වලෝකයෙහි නො දකිමි ය. බ්‍රාහ්මණය, ඔබ කැමති නම් එහි ගොස් බලන්න ය’යි කීවා ය. බමුණා තථාගතයන් වහන්සේට නිග්‍රහ කිරිම පිණිස යන්නේ අතරමඟදී ම උභතෝකෝටික ප්‍රශ්ණයක් ගොතා ගත්තේ ය. ඔහු බුදුරදුන් වෙත ගොස් කෝපය සඟවා ගෙන පිළිසඳර කථා කොට ගොතා ගෙන ආ ප්‍රශ්නය විචාළේ ය. තථාගතයන් වහන්සේ කිසි පැකිළිමක් නැතිව එක පහරින්ම ඔහුගේ උභතෝකෝටික ප්‍රශ්නය විසඳා වදාළ සේක. ඔහුගේ කෝපය ද සන්සිඳිණ. එකල්හි තථාගතයන් වහන්සේ වැඩිදුරටත් ඔහුට දහම් දෙසු සේක.
බ්‍රාහ්මණයාට ධර්මය අවබෝධ විය. ඔහු භාග්‍යවතුන් වහන්සේට පසසා තෙරුවන් සරණ ගොස් තථාගතයන් වහන්සේ සමීපයෙහි පැවිද්ද හා උපසම්පදාව ද ලබා නොබෝ කලකින් සව් කෙළෙසුන් නසා අර්හත්වයට ද පැමිණියේ ය.
(බ්‍රාහ්මණ සංයුත්තයෙන්)